Ο άνθρωπος πίσω από το μύθο

Έχω τρεις μεγάλες αδυναμίες: τα σπίτια, τα τρένα, τα café. Οι περιγραφές τους μέσα από τη λογοτεχνία με μαγεύουν. Παραφράζοντας τον Τζορτζ Στάινερ, χαράξτε το χάρτη των σπιτιών στα οποία έζησε κάποιος, των καφενείων στα οποία κάθισε με ένα βιβλίο για να περάσει η ώρα του και των τρένων με τα οποία ταξίδεψε και θα έχετε μια απ’ τις πιο ουσιαστικές οριοθετήσεις της ιδέας για το ποιος πραγματικά υπήρξε.

Αυτό ακριβώς μοιάζει να κάνει ο Κολμ Τομπίν, αυτός ο Ιρλανδός μάγος της αφήγησης, στο τρομερό μυθιστόρημα «Ο Μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Ίκαρος) που έγραψε για τον Τόμας Μαν. Παίρνει πινέζες και την άκρη ενός νήματος και βάζει σημάδια πάνω σε ένα νοητό χάρτη με όλα τα μέρη, τα σπίτια, τα café, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς που επισκέφθηκε ο νομπελίστας Γερμανός συγγραφέας και η απίστευτη οικογένειά του και δημιουργεί ένα μυθιστόρημα που παρά τον όγκο του (683 λέξεις) δεν μπορείς να σταματήσεις να το διαβάζεις. Το βιβλίο το απόλαυσα τόσο που για μέρες μετά οτιδήποτε διάβαζα μου φαινόταν ανιαρό σε σχέση με την καταιγιστική ζωή των μελών της οικογένειας Μαν. Ιστορία και λογοτεχνία μπλέκονται διαρκώς, σε κάθε κεφάλαιο, δημιουργώντας έναν εκρηκτικό συνδυασμό που ο Τομπίν διαχειρίζεται με απίστευτη μαεστρία, με μια καθαρόαιμη συγγραφική ψυχραιμία που δίνει μεγαλύτερο κύρος στο βιβλίο. Ακόμα και στις πιο λεπτές γραμμές, στα πιο τραγικά γεγονότα, όπως ο ξεριζωμός των Μαν από την έπαυλη τους στο Μόναχο μετά την σαρωτική άνοδο των ναζί ή η αυτοκτονία του γιου τους Κλάους Μαν στις Κάννες το 1949, περιγράφονται με ψυχρό αίμα, χωρίς συναισθηματισμούς ή διάθεση κλειδαρότρυπας. Το ίδιο ισχύει και με τις ομοερωτικές επιθυμίες του Τόμας Μαν ή με την αντίδραση της συζύγου του Κάτιας ή της κόρης του Έρικας στα απροκάλυπτα φλερτ και στα έντονα βλέμματα που εκείνος αντάλλασσε με τους άνδρες που τον έλκυαν ερωτικά, ακόμα κι όταν εκείνες ήταν παρούσες, σύμφωνα με το βιβλίο του Τομπίν. Όλα τα συμβάντα, οι σκέψεις, οι φαντασιώσεις περιγράφονται χωρίς διάθεση κιτρινισμού, αλλά με την λαχτάρα ενός ζωγράφου που θέλει να σκιαγραφήσει λεπτομερώς ακόμα και τις πιο μύχιες ή αδιόρατες εκφράσεις ενός προσώπου στο πορτραίτο που του φτιάχνει.

Η μυθιστορηματική αυτή βιογραφία του Τόμας Μαν, η οποία βασίζεται σε μεγάλο μέρος της στα ημερολόγια του ίδιου, αλλά και στα πραγματικά γεγονότα που σημάδεψαν το βίο του, είναι λιγότερο βιογραφία και περισσότερο μυθιστόρημα. Όπως έχει εξηγήσει ο ίδιος ο Κολμ Τομπίν, σε συνέντευξή του στον κ. Δημήτρη Δουλγερίδη στην εφημερίδα Τα Νέα, τα ημιτελή και αποσπασματικά ημερολόγια του Τόμας Μαν, έδωσαν τον αφηγηματικό σκελετό του βιβλίου, αλλά η φαντασία είναι αυτή που δένει τα γεγονότα και τους δίνει μυθιστορηματική αξία.

«Σε κάθε περίπτωση τα γεγονότα είναι ο σκελετός και είναι πάντα απαραίτητα. Όταν γράφω στο μυθιστόρημα ότι ο Τόμας Μαν βρισκόταν στο Μόναχο τον τάδε μήνα ή τον τάδε χρόνο, προφανώς πρέπει να ισχύει. Εάν γράψω ότι είχε έξι παιδιά, προφανώς τόσα πρέπει να είχε. Αλλά οτιδήποτε άλλο ανάμεσα στα γεγονότα είναι μυθοπλασία και ψευδαίσθηση. Τα χρειάζομαι, λοιπόν, για να λειτουργήσει η ψευδαίσθηση. Θα μπορούσα να έχω επινοήσει ένα καινούργιο όνομα για τον κεντρικό χαρακτήρα, αλλά από τη στιγμή που τον αποκαλώ Τόμας Μαν, έχω την υποχρέωση να μείνω πιστός στα βασικά γεγονότα. Στο μεγαλύτερο κομμάτι του, πάντως, το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται στην ιδιωτική σφαίρα των ηρώων και χρέος μου είναι να “βυθίσω” σε αυτήν τον αναγνώστη με τρόπο αποτελεσματικό, ώστε να πάψει να αναρωτιέται τι είναι αληθινό και τι όχι», λέει ο Κολμ Τομπίν στα Νέα.

Ας πάρουμε όμως το νήμα από την αρχή, δηλαδή από το μεγαλοπρεπές σπίτι ενός πλούσιου γερουσιαστή, στο Λίμπεκ, όπου γεννήθηκε ο Τόμας Μαν. Ο γερμανικός βορράς και τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα που σκιαγραφούνται στο μυθιστόρημά του «Οι Μπούντενμπροκ» (εκδ. Οδυσσέας), αποτελούν ένα πολύ σημαντικό κομμάτι στο βιβλίο του Κολμ Τομπίν γιατί εξηγούν τρία πολύ βασικά στοιχεία τα οποία καθόρισαν την ψυχοσύνθεση ενός παιδιού που έμελε να γίνει μια από τις πιο εμβληματικές προσωπικότητες, όχι μονάχα της Γερμανίας, αλλά του ευρωπαϊκού πολιτισμού: Η ψυχρή, μάλλον απορριπτική σχέση με τον πατέρα που τον έκανε να αποζητά σε όλη του τη ζωή την αποδοχή και την αναγνώριση, η ανταγωνιστική (προσωπικά και λογοτεχνικά) σχέση με τον αδερφό του Χάινριχ Μαν που κράτησε μέχρι το τέλος και η σχέση της Κάτιας και του αδερφού της Κλάους, η οποία θεωρώ ότι υπήρξε καθοριστική για τις ισορροπίες που κρατήθηκαν μέσα στο γάμο της με τον Τόμας. Η εκκεντρικότητα του Κλάους Πρίνγκσχαϊμ, εκπαίδευσε τρόπον τινά την Κάτια, η οποία του είχε τεράστια αδυναμία, ώστε να μπορεί να διαχειριστεί με σεβασμό τις ιδιαιτερότητες του Τόμας, αλλά και να είναι ανεκτική με τις εκκεντρικότητες των παιδιών της. Η Κάτια υπήρξε ο βράχος στην ασυμβίβαστη οικογένεια των Μαν, βράχος απέναντι στον μοναχικό και κρυψίνους σύζυγό της που ζούσε στη φαντασία του όχι μία αλλά εκατό ζωές ταυτόχρονα -νιώθοντας, όπως αποκαλύπτει στο τέλος γράφοντας το τελευταίο του ημιτελές μυθιστόρημα «Εξομολογήσεις του απατεώνα Φέλιξ Κρουλ», λίγο απατεώνας κι ο ίδιος-, βράχος και για τα δύο από έξι παιδιά της, την Έρικα και τον Κλάους Μαν που υπήρξαν ένα κινητό σκάνδαλο σε όλη τους τη ζωή. Η Κάτια τροφοδοτούσε σιωπηλά με υπερδύναμη όλη την οικογένεια. Ανέχτηκε, κατάπιε, ξεπέρασε πολλά. Η συγκλονιστική άρνησή της να οργανώσει την κηδεία του γιου της Κλάους αποτελεί το πιο σπουδαίο, τραγικό κομμάτι -την κορύφωση- στο βιβλίο του Κολμ Τομπίν.

Όλα υπάρχουν βήμα βήμα στο ογκώδες μυθιστόρημα «Ο Μάγος»: Η ζωή της οικογένειας στο Μόναχο, ο πλούτος, το Νόμπελ, η καταξίωση, τα μυθιστορήματα, τα πρωινά στο γραφείο, η εξορία, η ζωή στη Νότια Γαλλία, η φυγή στην Αμερική, η φήμη και τα σκοτάδια της, η επιστροφή στην Ευρώπη, ο θάνατος του Κλάους, η επίσκεψη στη μεταπολεμική Γερμανία, η σχέση με τους Αμερικανούς και η παρακινδυνευμένη επίσκεψή του στο κομμουνιστικό Ανατολικό Βερολίνο που διατάραξε εντέλει τις σχέσεις του με τις ΗΠΑ οδηγώντας τον στον τελευταίο του σταθμό: την Ελβετία. Μεγαλύτερη αξία όμως έχουν οι σκέψεις, τα συναισθήματα, τα κομμάτια της αφήγησης ανάμεσα στα γεγονότα που σκιαγραφούν άψογα τους πολύπλοκους χαρακτήρες και υπογραμμίζουν την αμφισημία τους, χωρίς να στρογγυλεύουν, χωρίς να ωραιοποιούν ή να αγιοποιούν.

Ο Μάγος είναι ένα βιβλίο που σε κάνει να αγαπάς τον αξιοσημείωτο άνδρα που έγραψε το Μαγικό Βουνό, τον Θάνατο στη Βενετία, τους Μπούντενμπροκ. Ο Κολμ Τομπίν παίρνει τον θρύλο Τόμας Μαν και τον εξανθρωπίζει. Η αφήγησή του δίνει σάρκα και οστά σε έναν λογοτεχνικό μύθο, φωτίζει το σκοτάδι της ζωής του, τραβά την κουρτίνα της φήμης, του Νόμπελ, της κλασικής λογοτεχνίας και ρίχνει ένα τρυφερό φως στο γιο, στον αδερφό, στον σύντροφο, στον πατέρα, στον εραστή, στον παππού, στο φίλο – στον άνθρωπο Τόμας Μαν. Και επιπλέον σε κάνει να θες να διαβάσεις όλα όσα έχει γράψει και να ξαναδιαβάσεις -με άλλο μάτι- όσα δικά του έχεις ήδη διαβάσει. Κι αυτό είναι μια τεράστια νίκη του βιβλίου αυτού.